2016 is het jaar van Jeroen Bosch. Vroeger had je nog schilders die tegen alle verdrukking in een ongezouten kijk gaven op de wereld om hen heen. Ze hadden te maken met rijke en heerszuchtige vorsten, oorlogen, ziekten en armoede. Toch kregen velen van hen het voor mekaar om ook bij de monsterlijke machthebbers (te herkennen aan hun dure kleding) aanzien te verwerven. Jeroen Bosch maakte ketterkunst die werd verzameld door de christenfundamentalist Filips II.
De tuin der aardse lusten
Wilhelm Fraenger schrijft in zijn studie over Hieronymus Bosch dat het onmogelijk zou zijn geweest dat ketterse werken als deze door de kerkelijke hiërarchie geaccepteerd zouden zijn. Hij meent daarom dat de werken met een ketterse inhoud, namelijk de drie triptieken, De tuin der lusten, De verzoeking van de heilige Antonius, en De hooiwagen, nooit in een kerk of klooster als altaarstuk zouden zijn getoond, en dat die enkel bedoeld waren voor een geheim of ketters genootschap waar ze geen controverse konden veroorzaken. Maar dat lijkt mij een fout inzicht. Er heerste in die tijd veel tegenstand tegen een kerk die steeds absurder werd; misbruiken waren schering en inslag. De katholieke bevolking, zeker de geletterde, kwam steeds meer in opstand tegen de machthebbers, de katholieke kerk die met wapengeweld over Europa (en elders) probeerde te heersen.
De eigenlijke ketters waren de katholieke fundamentalisten die net als Daesh tegenwoordig een godsdienstig regime in stand hielden door terreur en moord. Daesh maakt propaganda met moord en geweld, vindt dat zelfs geweldig en helemaal in orde. Zo ook de Spaanse monarchen die overal ter wereld dood en verderf zaaiden, van Zuid-Amerika tot Europa. Ik kan me voorstellen dat een vorst als Filips II, die Fernando Álvarez de Toledo y Pimentel, beter bekend als Alva, naar Antwerpen stuurde om daar als landvoogd van de Nederlanden de ketters aan te pakken die een beeldenstorm hadden veroorzaakt, niet vies was van wat geweld en de werkelijkheid goed genoeg kende. Dus de beelden van de hel die Bosch schilderde waren een bestaande werkelijkheid van oorlog en vernieling. De weergave van kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders als monsters kan Filips II best geïnterpreteerd hebben als zijnde afvallige christenen. Hij verzamelde de werken van Bosch zonder schroom. De kerk was haar gezag aan het verliezen. Enkel met geweld kon het regime gered worden. Uit Antwerpen vluchtten na de aankomst van Alva veel rijke Vlamingen naar het noorden.
De intelligentsia van Vlaanderen die bleef moest zich wel schikken naar machthebbers als Filips II en Alva. Zo heeft ook Rubens een portret geschilderd van Alva. Zo heeft de Antwerpse drukker Plantijn zijn beroemde Polyglotbijbel of Koningsbijbel (verwijzend naar de heerser van de dag) gedrukt met de (soms nogal wankele steun) van Filips II. Deze Polyglotbijbel bevatte naast de Vulgaat (de volkse versie van de Bijbel in het Latijn) ook de oudere teksten in andere talen die een andere bijbeluitleg toelieten. Deze Polyglotbijbel was toch bedreigend voor een fundamentalistisch katholiek regime. Plantijn drukte ook wel eens geschriften die de kerkelijke censuur niet doorstonden. Op zijn drukkerij werd eens beslag gelegd. Bosch zelf dateert van iets vroeger, van voor de tijd van Filips II. Hij kreeg ook opdrachten van bijvoorbeeld Filips de Schone. Het katholieke geloof van die tijd was helemaal niet wars van sensatie, overdrijving en hel en verdoemenis. Het was eigen aan de tijdgeest, zelfs aan de geloofsverspreiding.
De wereld was duidelijk aan het veranderen en dat was overal zichtbaar. Er was geen geheim genootschap nodig om andere ideeën de wereld in te brengen. Wat het regime bestempelde als ketters waren misschien wel heel fatsoenlijke christelijke mensen. Jeroen Bosch was waarschijnlijk een heel gelovig mens, maar met de ogen wijd open. Ook de heersers moesten wel erkennen dat de hoge kunst en academische wereld van die tijd zijn waarde had en dat ze daar deel van wilden uitmaken, zij het met hun duidelijk stempel en censuur. De werken van Bosch waren niet bedoeld voor geheime genootschappen, maar waren onderdeel van een algemene culturele wereld die vroeg om gehoord en gezien te worden en waren bedoeld als altaarstukken voor kerken en kloosters. Tenminste, daar ga ik van uit. Misschien dat bij Filips II in zijn verzameldrift voor werken van Bosch ook meespeelde dat hij die werken uit de kerken wilde halen zodat ze niet anders geïnterpreteerd konden worden dan vanuit zijn eigen visie. Een persoonlijke, misschien wat perverse manier om zijn gevoel als heerser te bevestigen. Wat hij zag in de schilderwerken van Bosch was het geweld dat hij veroorzaakte in de wereld en dat deed hij in zijn eigen visie volkomen terecht ten gunste van de hemel die werd afgebeeld in een ander paneel van de triptieken, en dat beviel hem bovenmate.
Fraenger heeft volgens mij wel gelijk als hij beweert dat het middenpaneel van De tuin der lusten geen voorstelling is van zedelijke ontucht maar van idyllische onschuld. Het middenpaneel van De hooiwagen toont de wereld zoals die is, tussen hemel en hel in, wel op weg naar de hel. Zo moeilijk te begrijpen is Bosch nou ook weer niet. De indruk van rust en vrede in De tuin der lusten kan niet misverstaan worden.
Het Prado Museum heeft een virtuele tour beschikbaar van De tuin der lusten, in hoge resolutie. Je weet niet wat je ziet.
Bosch500: "Zanger/rapper Ali B treedt tijdens de opening van de Jheronimus Bosch-tentoonstelling op vrijdag 12 februari op in ‘s-Hertogenbosch. Die dag start het programma op de Parade met allerlei muzikale optredens vanaf 12.30 uur. Publiek kan vanaf de Parade en de Verwersstraat de speciale Bosch-wandeling met Zijne Majesteit Koning Willem-Alexander zien. De NOS zendt de opening van de tentoonstelling live uit vanaf 13.00 uur."
